Η ακριβής χρονολογία ίδρυσης της Δεσκάτης δεν
είναι δυνατό να προσδιοριστεί. Το βέβαιο είναι ότι η περιοχή ανήκε στην αρχαία
Μονδαία και ότι κατά τον 12ο αιώνα υπήρχαν τρεις οικισμοί (Μέλοβο, Καρίτσα, Λουτρό).
(Βλ. Κώστας Σπανός: Τοπωνύμια της Δεσκάτης, περιοδικό "ονόματα"
5/1988).
Αργότερα
υπήρχαν στην περιοχή 14 μικροί οικισμοί, οι οποίοι με το χρόνο, συγκεντρώθηκαν στη
Δεσκάτη για λόγους ασφαλείας λόγω της γεωγραφικής της θέσης. Τόπος κατοικημένος
από τη Νεολιθική εποχή (5000 π.Χ.) είναι η Δεσκατιώτικη Ποταμιά, όπως
φανερώνουν τα ευρήματα (διάφορα νεολιθικά εργαλεία) στις θέσεις Καστρί και
Λουτρό, με δύο τουλάχιστον οικισμούς-πόλεις στους ιστορικούς χρόνους και
ερείπια των τειχών, που σώζονται ακόμη και μέχρι σήμερα. Κατά την αρχαιότητα η
περιοχή της Δεσκάτη συνέχισε να σφύζει από ζωή αν κρίνουμε από τα αξιόλογα
ευρήματα που κατά καιρούς έχουνε ανακαλυφτεί και χρονολογούνται σε αυτή την
εποχή:
Ερείπια τοίχων αρχαίων οικισμών σώζονται ακόμα και
σήμερα.
Χάλκινα νομίσματα της Μακεδονικής εποχής (4ου-3ου
αιώνα π.Χ).
Θησαυρός αρχαίων νομισμάτων που βρέθηκε το 1914.
Υπερμεγέθη πιθάρια.
Μια επιτύμβια στήλη του 2ου αιώνα μ.Χ.
Θωράκια κάποιου παλαιοχριστιανικού ναού του 5ου-6ου
αιώνα μ.Χ.
Αυτά
τα ευρήματα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι οικισμοί της Αρχαιότητας διατηρήθηκαν
στην περιοχή ως το 5ο με 6ο αιώνα μ.Χ. Κατά το γερμανό αρχαιολόγο Fr. Stahlin,
κάπου στο οροπέδιο της Δεσκάτης υπήρχε μια αρχαία πόλη που ονομαζότανε Μονδαία
πράγμα όμως που δεν έχει αποδειχθεί ακόμα με κάποια στοιχεία.